“Do Wińska przyjechałem 4 grudnia 1945, z rodziną i tydzień siedzieliśmy w Wińsku na stacji. Stał tam wykolejony poniemiecki pociąg. Ludzie chodzili do Wińska na zwiad. Zajęliśmy dom na ulicy Spokojnej. W arkadach hotelu Czarny Orzeł rozłożyli swoje stragany kramarze. Na rogu rynku przy murach ratusza stał niemiecki pojazd półgąsiennicowy. Zawsze czekaliśmy, żeby jak najszybciej skończyły się lekcje i pędem do tego samochodu, kto pierwszy siądzie za kierownicę. Za jakiś czas samochód został usunięty. Pierzeja północna była cała spalona, a południowa częściowo. Niektóre budynki były takie, że można było tylko wstawić szyby i mieszkać. Sam ratusz był spalony, stały tylko mury. Wchodziliśmy tam z kolegami z ciekawości. Pamiętam, że w południowo zachodniej części ratusza stała kasa pancerna. Potem ktoś ją rozpruł i kasa zniknęła. W środku były pieniądze ale były to niemieckie banknoty. Szkoda, że ratusz w 1963 rozebrano. Jakby tu był od początku gospodarz jak się należy, toby to Wińsko było odbudowane dawno. W budynku gdzie mieszkam do dziś, była redakcja a z tyłu, w podwórzu, była drukarnia. Przed wojną i w czasie wojny drukowano tam ukazującą się dwa razy w tygodniu gazetę Winzig-Herrnstädter Stadtblatt. (Wińsko-Wąsoska Gazeta Miejska – większość roczników tego czasopisma jest dostępna się w Bibliotece Uniwersyteckiej.) Potem wojsko polskie zabrało maszyny drukarskie. Dziewczynę znalazłem blisko domu. Mieszkała na rynku, więc wystarczyło przejść przez ogródek koło drukarni i już byłem u niej.”
Zmorą Wińska byli szabrownicy, którzy rozkradali maszyny i narzędzia i wszystko, co przedstawiało jakąś większą wartość. Władze próbowały powstrzymać ten proceder stawiając na drodze do Rawicza w Wodnikach szlaban, przez który przepuszczali tylko osadników, ale niewiele to pomogło.
Puste budynki nadające się do zamieszkania oznaczane były literami “RR” i tym samym skazane na rozbiórkę. Tuż po wojnie na Rynku naprzeciw pawilonów handlowych była stacja paliw. Oprócz tego przy ulicach stały dystrybutory. Jeden z nich, marki “Esso”, stał na drugiej stronie rynku, na chodniku blisko wyjazdu z rynku na Wołów. Drugi, większy, stał przy ul. Mickiewicza przed budynkiem, który spalił się w 2017 roku.
W budynku, który przed wojną był własnością rodziny Steinhardtów (rozebrane już budynki tzw. “starej rzeźni” na rogu ul. Mickiewicza i Witosa), w czasach wojennych mieściła się fabryka marmolady należąca do niejakiego Krauze. W 1945 pani Ania Bieniek chodząc po budynku natknęła się na beczki z ciemną mazią. Spróbowała jej, ale maź okazała się niesmaczna. Była to melasa – odpad pozostający po produkcji marmolady i cukru. Po wojnie produkcji marmolady nie uruchomiono. Teść Mariana Manaczyńskiego, Władysław Jastrzębski był kierownikiem Delegatury Obwodowego Urzędu Likwidacyjnego. Instytucja ta zajmowała się zbieraniem i magazynowaniem mebli, maszyn i innych sprzętów pozostałych po Niemcach. Urząd przekazywał następnie zgromadzone dobra osobom i zakładom, które je potrzebowały i miały na to zgodę władz. Manaczyński widział, jak cały sprzęt z fabryki marmolady zapakowano na ciężarówki i wywieziono do Rokity w Brzegu Dolnym. W archiwum domowym odnalazł nawet protokół zdawczo odbiorczy. Wynika z niego, że młyny do mielenia mąki należące przed wojną do rodziny Steinhardtów po wojnie znalazły się w Brzegu Dolnym. Później dopiero w tym miejscu powstała rzeźnia.
W dużej sali domu kultury, która po wojnie została przerobiona na kino, w czasie wojny znajdowała się sala gimnastyczna. Znajdował się na niej sprzęt sportowy i rury do wspinania się. Pan Marian pamięta, że na sali tej po wojnie na podłodze leżał również szkielet szybowca bez pokrycia. Czasy były niebezpieczne. W piwnicy budynku zajmowanego obecnie przez zakład komunalny znajdował się skład amunicji. Młody Marian z kolegami biegał tam patrzeć przez okienko na stosy pocisków moździeżowych dużego kalibru.
Równie niebezpieczni byli żołnierze rosyjscy, których można było w Wińsku często spotkać. Tadeusz Samborski z Rogowa pamięta jak pewnego razu szedł ul. Kolejową (Piłsudskiego) do Wińska. Gdy zbliżał się do miejsca, na którym stoi dziś nowy dom kultury, usłyszał strzały. Zaintrygowany podkradł się bliżej i zobaczył dwóch pijanych oficerów rosyjskich strzelających do siebie. Jeden z nich upadł ale oddał jeszcze jeden strzał i po chwili upadł również drugi. Rany okazały się śmiertelne. Pochowano ich na terenie obecnej Straży Pożarnej. Jakiś czas później ciała ekshumowano i przeniesiono na cmentarz w Wińsku do zbiorowej mogiły żołnierskiej. Po kilku kolejnych latach ciała wszystkich Rosjan przeniesiono i pochowano w Wołowie.
Marian Manaczyński był świadkiem jak pewnego dnia nadjechało dwóch Rosjan w bryczce. Przyjechali z Jakubikowic, gdzie stacjonowali w majątku. Objechali rynek i zatrzymali się przed budynkiem, w którym dzisiaj znajduje się agencja PKO. Jeden z nich zobaczył, że w witrynie sklepowej leży kiełbasa. Zeskoczył na chodnik, rozbił szkło butem i zabrał całą kiełbasę. Bryczka ruszyła i dwóch zwycięzców odjechało ze swoim łupem do Jakubikowic.
Z tyłu drukarni na rogu mieszkała Niemka z dwoma synami. Pan Marian bawił się z nimi. Problemów z komunikacją nie było. Dzieci podczas zabawy zawsze potrafią się dogadać. Później wyjechali w sierpniu 1946 razem z innymi. Prąd w Wińsku pojawił się w 1947. Za obecną stacją paliw “Bliska” w garażu postawiono lokomobilę napędzającą dynamo. Obsługiwał ją pan Siermiński i pewien Niemiec, który chodził cały czas w pilotce. Oprócz obsługi lokomobili naprawiali instalację tym, którzy ich o to poprosili. Potem koło silosa przy młynie postawiono o wiele większą pomalowaną na zielono lokomobilę, ponieważ zużycie prądu w Wińsku wzrastało.
Pan Manaczyński zupełnie nieświadomie naraził się władzy ludowej. Wspomina to tak: “Jesień 1954, październik. Przyszli o 11 w nocy. Ojciec otworzył drzwi “Zbierać się na przesłuchanie”. Zabrali mnie na posterunek który mieścił się w domku na rogu. Zadawali głupie pytania, potem zamknęli mnie w celi na pierwszym piętrze. Wcześnie rano usłyszałem wołanie mojej siostry: “Maniek! Mam dla ciebie jabłka i chleb”. Po chwili milicjanci przynieśli mi jabłka, ale chleba nie podali. O 8 rano przyjechała taka przedwojenna “cytryna” i panowie w skórzanych płaszczach i kapeluszach, zapakowali mnie do samochodu i do Wołowa. W Wołowie znowu przesłuchanie. Potem przewieźli nas na UB do Wrocławia na Podwale. Był ze mną jeszcze aresztowany Sadowiński Tadeusz i Sadowiński Roman. Jak nas zamknęli, to ciągali wszystkich młodych, bo w tym czasie na Dolnym Śląsku działała nielegalna organizacja młodzieżowa “Kwiat”, o czym dowiedziałem się w czasie śledztwa. Swoje przeszedłem. Zrywanie w nocy po trzy-cztery razy, przesłuchania. Kiedyś dobrze rysowałem. Na UB we Wrocławiu pokazali mi tą ulotkę i kazali tak samo napisać. No to napisałem, w pokoju było ich ośmiu mundurowych a ja sam. Na ulotce było napisane “Bierut to ch**” i jeszcze coś o Stalinie. Litery były napisane przerywanymi kreskami, żeby UB nie mogło rozpoznać autora po charakterze pisma. Gdy przyszło się na przesłuchanie, trzeba się było najpierw zameldować: “Podejrzany taki a taki melduje się na przesłuchanie”. Siadało się na taborecie odwróconym do góry nogami, ręce złożone i zaczynało się przesłuchanie. Jeden ze śledczych był bardzo agresywny. Straszył, groził pistoletem. Potem zastąpił go kapitan, już łagodniejszy. W celi siedział ze mną jakiś czas Kazio z Bytomia. Jego żona była w Anglii i przesłała córce wieczne pióro. Za to pióro siedział już pół roku. W końcu zwolnili mnie w grudniu przed świętami, ale musiałem się meldować co tydzień na posterunku. Jak się okazało, zostaliśmy aresztowani bo chodziliśmy do domu kultury i graliśmy w karty w “durnia” do późna w nocy, więc wydaliśmy się więc im najbardziej podejrzani.
W 1956 przez Wińsko przetoczyły się kolumny czołgów rosyjskich. Jechały z Legnicy na Poznań, aby zdławić robotnicze protesty, które rozpoczęły się w fabryce Cegielskiego. Pan Marian pamięta, że siedział z kolegami na schodach prowadzących do ratusza. Czołgi jechały “na szagę” niszcząc chodniki, drogi, miażdżąc częściowo spalone budynki. Marian z kolegami schowali się w popłochu w murach ratusza, bo spod gąsiennic leciały na nich kamienie. Przejazd trwał kilka dni.
Jak wielu innych starszych ludzi z Wińska, wspomina on z nostalgią, że kiedyś było weselej niż teraz. Ludzie więcej z sobą przebywali, razem się bawili, byli dla siebie bardziej życzliwi. Potańcówki były prawie codziennie. Za starym domem kultury, który wtedy nosił nazwę “Świetlica gromadzka”, znajdowała się strzelnica sportowa i kręgielnia. Strzelnica położona była równolegle do ul. Piłsudskiego i miała ok. 100 m. Zakończona była kulochwytem zbudowanym z muru i wału ziemnego. Strzelało się w kierunku gazowni. Murowana kręgielnia była w idealnym stanie. Brakowało tylko kul i kręgli. W świetlicy na sali tanecznej wisiało wielkie lustro, więc z parkietu tańczące pary mogły obserwować siebie i innych. Władze powiatowe zabrały potem lustro Wołowa, bo ich zdaniem jak na świetlicę gromadzką, było zbyt luksusowe. Na potańcówkach przygrywał autochton pan Bagiński, umiał zagrać wszystko, i walczyka i oberka i poleczkę i tango.
Zanim niemiecki Winzig stał się polskim Wińskiem, wielokrotnie zmieniał nazwę. Kolejność była następująca:
Winzig > Wińcyg > Wieniec > Winiec > Wińsk lub Winsk > Wińsko
Porównajmy te dwa dokumenty: 1 kwietnia 1947 ob. Jastrzębski pracował jeszcze w Wincu, a 9 maja 1947 już w Wińsku.
Młodzieńczym marzeniem Mariana Manaczyńskiego był zawód operatora filmowego. Czasy były ciężkie, więc marzenia trzeba było odłożyć na półkę, ale zamiast tego pan Marian kupił sobie aparat, którym uwieczniał wydarzenia z życia Wińska. Poniżej zdjęcia z archiwum rodzinnego Mariana Manaczyńskiego.
